van Antoine Printz
Zoals we hebben laten zien in onze vorig artikel[1]vormt brandstofarmoede een groot probleem in Brussel, waar meer dan één op de vier huishoudens er mee te maken heeft. Het concept duidt de “niet-bevrediging van de fundamentele energiebehoeften” aan. Het is gebouwd op basis van indicatoren die zowel “de consumptie-economie” als “de verklaring van thermisch ongemak in huishoudens” betreffen.[2]. Als zodanig maakt het het mogelijk om te verwijzen naar een sociaal probleem dat zich ontvouwt in de “combinatie van verschijnselen die verband houden met armoede, huisvesting van slechte kwaliteit en hoge energieprijzen.[3]".
Substantiële politieke actie kan echter niet uitsluitend gebaseerd zijn op het idee van energiearmoede. Als dit de identificatie mogelijk maakt van huishoudens wier toegang tot energiediensten beperkt is, is het lastig om vanuit een breed en dynamisch gezichtspunt over de kwestie na te denken. Het moet daarom worden verwoord met twee complementaire begrippen: energiekwetsbaarheid en het idee van ecologische onrechtvaardigheid. Het is door de articulatie van deze verschillende noties (en de perspectieven die eraan ten grondslag liggen) dat het mogelijk zal zijn om geloofwaardige, coherente en eerlijke acties te bedenken, waarbij rekening wordt gehouden met zowel het sociale vraagstuk als de milieukwesties. Op het kruispunt van energiearmoede en energiekwetsbaarheid zal het, vanuit een perspectief dat geïnteresseerd is in ecologische onrechtvaardigheden, mogelijk zijn om na te denken over acties ten gunste van het versterken van de capaciteiten van mensen om een waardig leven te leiden door rekening te houden met ‘politieke structuren, economische en sociale waarbinnen zij worden ingezet[4]".
Reflectie op de gevolgen van de energiecrisis
De tiende editie van barometer van energiearmoede, zeer recent gepubliceerd door de Koning Boudewijnstichting, bevestigt het (groeiende) belang van het probleem. In 2022 leefden 28,2 %-huishoudens in Brussel in een situatie van energiearmoede. Door de energiecrisis en stijgende prijzen[5] dit aandeel vertoonde onder meer een scherpe stijging ten opzichte van vorig jaar.
In een context van een ongekende crisis hebben de overheden uitzonderlijke maatregelen genomen[6], om huishoudens te beschermen en breuk beperken. We merken echter verschillende gevolgen afhankelijk van de regio, ongetwijfeld als gevolg van regionale sociaal-economische kenmerken en aanvullende specifieke sociale maatregelen die door bepaalde deelstaten zijn genomen. Zo is in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en Wallonië, twee regio's die toch al gekenmerkt worden door een hoge energiearmoede, de stijging veel lager dan in het Vlaamse Gewest.
De regionale variabiliteit van de verschuiving in bevolkingsgroepen nodigt ons uit om na te denken over de kwestie van toegang tot energiediensten in meer “dynamische termen en gericht op de risico’s waaraan huishoudens worden blootgesteld.[7]», in het brede en geïntegreerde perspectief van milieuonrechtvaardigheden. Hierbij wordt rekening gehouden met energiearmoede en de gevolgen ervan halo, om ook rekening te houden met huishoudens die op de rand van onzekerheid staan of op de rand van hulp[8]". Dit zal ons in staat stellen na te denken over de logica van het verzwakken van huishoudens in hun toegang tot energie, veerkrachtige hulpbronnen en het kantelen van risicofactoren. Als gevolg hiervan zal het gemakkelijker zijn om de vragen te beantwoorden die ons bezighouden: welk beleid moet worden gevoerd om de kwetsbaarheid van huishoudens te bestrijden? Wat zijn de richtlijnen om iedereen in staat te stellen voldoende toegang te hebben tot energie om een waardig leven te leiden?
Kwetsbare omstandigheden en risico op kantelen
De energiecrisis en de gevolgen daarvan voor huishoudens hebben twee essentiële zaken aan het licht gebracht:
- Veel huishoudens staan op de rand energiearmoede, en dat het optreden van een gevaar of moeilijkheid hen kan laten omvallen. De energiecrisis heeft er ook voor gezorgd dat nieuwe huishoudens in energiearmoede zijn beland. Zo steeg hun totale aantal in België tussen 2021 en 2022 met 6,9 %, als gevolg van de sterke stijging van de energieprijzen en de daling van het beschikbare inkomen van de huishoudens. Deze toename van de energiearmoede varieert echter sterk per regio, wat ongetwijfeld het belang aantoont van de sociale maatregelen die zijn getroffen.
- Hoe dan ook hebben de ingevoerde sociale maatregelen (uitbreiding van het sociale tarief naar BIM, verlaging van de BTW, versterking van het Gas- en Elektriciteitsfonds, bonussen, enz.) het mogelijk gemaakt om de schade beperken voor sommige huishoudens. De implementatie van uitzonderlijk sociaal beleid om huishoudens, en in het bijzonder de meest kwetsbare, te beschermen, heeft waarschijnlijk tot gevolg gehad dat voorkomen werd dat een deel van de bevolking in volledige energiearmoede terecht zou komen.
De context van de energiecrisis heeft daarom duidelijk de mogelijke verschuiving van huishoudens laten zien, en de mogelijke stopzetting ervan door middel van een proactief beschermingsbeleid. Deze dubbele stand van zaken nodigt ons uit om na te denken over de kwestie van energiearmoede vanuit een dynamisch en minder binair gezichtspunt. Dit moet in feite worden gezien als een traject dat zowel cyclische als structurele moeilijkheden omvat.[9], die zich ontvouwt in een sociale, economische en ecologische context. Als zodanig heeft het meer te maken met een “sociale, economische en ecologische kwetsbaarheid die het risico inhoudt dat de verwarming op adequate wijze wordt verwarmd en/of de energierekening wordt betaald.”[10]".
Denkbeeldige slip
Vervolgens moet de kwestie in bredere en dynamische termen worden bekeken, waarbij rekening moet worden gehouden met de mate waarin een energiesysteem of -entiteit wordt beïnvloed door ongunstige gebeurtenissen en ten prooi valt aan economische, sociale, ecologische en bestuurlijke risico's.[11]. Het begrip ‘energiekwetsbaarheid’ maakt het mogelijk om rekening te houden met de staat van potentiële kwetsbaarheid in geval van gevaar (energiecrisis, extreme weersomstandigheden, enz.). We kunnen dus denken aan bredere politieke acties: “kwetsbaarheid drukt en meet de mate van voorspelbare gevolgen van het gevaar/gevaar op de kwesties om acties uit te voeren die deze kunnen verminderen.[12]". Vervolgens identificeren we risicogebieden, op het kruispunt van verschillende contexten van verzwakking en soorten ongelijkheid.
We zien dan het voordeel van een aanpak in termen van “energiekwetsbaarheid”, complementair aan die van “energiearmoede”. Dit maakt het mogelijk om in meer dynamische termen na te denken over het probleem van de toegang tot energiediensten en om het in een brede sociale en economische context te plaatsen. Bijgevolg zal het in een latere notitie mogelijk zijn om de kwestie te integreren in het perspectief van “milieu-onrechtvaardigheden”, door het uit technische of paternalistische sleur te halen en een articulatie van de sociale kwestie en milieukwesties mogelijk te maken. We zullen ook de drie politieke actieterreinen kunnen identificeren om dit fenomeen te bestrijden (onzekerheid-kwetsbaarheid-onrechtvaardigheid): sociale bescherming en specifieke maatregelen, renovatie van gebouwen en reflectie op manieren van leven, organisatie van de markt en prijscontrole. Deze drie gebieden zullen elk het onderwerp zijn van een notitie.
[1] Zie het vorige artikel: “Brussel: Energiearmoede en ecologische onrechtvaardigheden”, URL: https://www.inforgazelec.be/fr/precarite-energetique-bxl/
[2] Devalière, Isolde en Olivier Teissier. “Indicatoren van energiearmoede en de impact van twee nationale systemen op het fenomeen”. Sociale informatie, niet. 184, deel 4, 2014.
[3] Lees, Johanna. “Etnograferen van energiearmoede: meer dan publieke actie, uitdagingen voor het leven”, 2014.
[4] Frogneux, Nathalie, Charlotte Luyckx en Françoise Bartiaux. “Individuele vrijheid en materiële beperkingen: een conceptuele benadering van energiearmoede in België”. Hoogtevrees, niet. 3, vol. 14, 2015.
[5] Zie: “Stijgende energieprijzen. », URL: https://www.inforgazelec.be/fr/lenvol-des-prix-de-lenergie/
[6] Zie in het bijzonder “Vivaldi’s reacties” in: Ciuti, Aurélie en Nicolas Per. “Het verhogen van de gas- en elektriciteitsprijzen: is de politieke reactie adequaat? ", Het nieuwe tijdschrift, niet. 8, 2021, blz. 7.
[7] Dubois, Ute. “Energiearmoede in stedelijke gebieden. Naar een analyse in termen van kwetsbaarheid", De annalen van stadsonderzoek, niet. 110, 2015, blz. 191.
[8] Cacciari, Jozef. “De vensters van energiearmoede. De sociale behandeling van energieachterstanden bij huishoudens als een manier van productie, sortering en moralisering van “consumenten” in het tijdperk van de energietransitie”. Hedendaagse samenlevingen, niet. 105, 2017.
[9] Cacciari, Jozef. “Van ‘energiearmoede’ tot sociale ongelijkheid in energieverbruik”. Wetenschappen en sociale acties, niet. 3, vol. 1, 2016.
[10] Devalière, Isolde. “Hoe energiearmoede voorkomen? Huidige situatie en risico’s die inherent zijn aan de liberalisering van de energiedienst”. De Annalen van Stedelijk Onderzoek, niet. 103, vol. 1, 2007.
[11] Dubois, Ute. “Energiearmoede in stedelijke gebieden. Naar een analyse in termen van kwetsbaarheid”. De annalen van stadsonderzoek, niet. 110, vol. 1, 2015.
[12] Rajonandrianina, Laurencia Randriafeno. Karakteriseer de energiekwetsbaarheid van een gebied naar analogie met de systeemdynamiek. Vergelijkende analyse van de eilanden in de Zuidwest-Indische Oceaan. Geografie. Universiteit van Réunion, 2023, p. 23.
